“Dilde, Fikirde, İşte ve Dijitalde Birlik”

Türk dünyası ülkeleri (özellikle Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan), son yıllarda dijital dönüşüm ve siber iş birliği alanlarında önemli adımlar atmaktadır. Bu ülkeler arasında ortak tarih ve kültür bağlarının yanında, dijital teknolojilerde birlikte hareket etme isteği de güçlenmektedir. Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) gibi platformlar aracılığıyla, e-devlet entegrasyonu, siber güvenlik ve bilgi iletişim altyapıları konularında bölgesel işbirliği teşvik edilmektedir​ turkicstates.org​turkicstates.org. Bu işbirliği vizyonu, “2040 Türk Dünyası Vizyonu” belgesinde de dijital, akıllı ekonomilere geçiş ve yapay zekâ kullanımının desteklenmesi gibi hedeflerle vurgulanmıştır​ turkicstates.org. Aşağıda, Türk dünyası ülkelerinin yürüttüğü ortak dijital platform ve projeler, her bir ülkenin dijital stratejileri, uluslararası arenadaki siber diplomasi faaliyetleri ile dijital egemenlik yaklaşımları ayrıntılı olarak incelenmektedir.

Türk dünyası ülkeleri, kamu hizmetlerinin dijitalleştirilmesinde ortak hareket etmeye çalışmaktadır. TDT bünyesinde, elektronik imzaların karşılıklı tanınması ve sınır ötesi e-devlet hizmetleri geliştirilmesi girişimleri bulunmaktadır ​turkicstates.org. Bu sayede, bir ülkede üretilen dijital belgenin diğerinde de geçerli olması ve vatandaşların e-hizmetlere sınır ötesinden erişebilmesi hedeflenmektedir. Somut bir örnek olarak Türkiye ile Azerbaycan, elektronik imzaları karşılıklı tanımak üzere görüşmeler yapmış ve bir protokol zeminini oluşturmuştur​mincom.gov.az. Benzer şekilde, Haziran 2019’da Bakü’de düzenlenen BM Kamu Hizmetleri Forumu kapsamında Azerbaycan’ın ASAN hizmet modeli ile Türkiye’nin e-devlet deneyimini birleştirmeyi amaçlayan bir niyet beyanı imzalanmıştır ​vxsida.gov.az. Bu beyan, Azerbaycan Devlet Kamu Hizmetleri ve Sosyal Yenilikler Ajansı (ASAN) ile Türkiye Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı ve TİKA arasında, kamu hizmet sunumu ve e-devlet alanında işbirliğini derinleştirmeyi öngörmüştür. Yine Azerbaycan, başarılı entegre kamu hizmet merkezi modeli ASAN’ı, Özbekistan’da yaygınlaştırmak üzere 2019’da bir mutabakat zaptı imzalamış ve Özbekistan’da benzeri kamu hizmet merkezlerinin kurulmasına destek vermiştir​ vxsida.gov.az. Bu tür e-devlet entegrasyon adımları, ülkelerin dijital tecrübelerini paylaşarak verimliliği artırmayı ve kamu hizmetlerinin kalitesini ortaklaşa yükseltmeyi hedeflemektedir.

Eğitim, Sağlık ve Ulaşım Alanlarında Ortak Yazılım Geliştirme

Türk dünyası ülkeleri, dijital teknolojilerin toplumsal faydaya dönük alanlarında ortak projeler üretmeye başlamıştır. Özellikle eğitim alanında, dijital platformlar üzerinden bilgi ve deneyim paylaşımı önem kazanmaktadır. Buna örnek olarak, Türk Dünyası Dijital Vatandaşlık (TUDVA) projesi verilebilir. 150’nin üzerinde paydaş üniversite ve yüzlerce gönüllünün katkısıyla sürdürülen bu proje, farklı ülkelerden Türk dünyası gençlerini tek bir dijital platformda bir araya getirerek ortak bir dijital vatandaşlık bilinci oluşturmayı amaçlamaktadır​ tudva.org​ tudva.org. Proje kapsamında çevrimiçi eğitimler, atölyeler ve kültürel paylaşımlar yapılarak gençlerin hem dijital becerileri geliştiriliyor hem de “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” ülküsüne uygun şekilde ortak bir gelecek tasavvuru teşvik ediliyor ​tudva.org. Bu tür eğitim odaklı dijital girişimler, Türk dünyasının beşeri sermayesini birlikte geliştirmeye hizmet etmektedir.

Sağlık ve ulaştırma gibi kritik kamu hizmetlerinde de dijital işbirliği potansiyeli değerlendirilmektedir. Örneğin, Kazakistan geliştirdiği bazı dijital kamu hizmet platformlarını komşu ülkelere açmıştır. Kazakistan Dijital Kalkınma Bakanı, ülkesinin e-sağlık, e-dilekçe (E-Otinish) ve e-noter gibi başarılı uygulamalarını talep eden dost ülkelere ücretsiz olarak transfer ettiklerini belirtmiştir​astanatimes.com​ astanatimes.com. Nitekim 2023 yılında Kazakistan, kendi geliştirdiği üç farklı e-devlet sistemini Tacikistan’a uyarlamaları için aktarmıştır​astanatimes.com. Bu tutum, Türk dünyası ve Orta Asya genelinde yazılım paylaşımının ve ortak geliştirmelerin mümkün olabileceğini göstermektedir. İleride benzer şekilde Kırgızistan ve Özbekistan gibi ülkelerle de eğitim, sağlık veya ulaşım yazılımlarının ortak geliştirilmesi gündeme gelebilir. Özbekistan halihazırda sağlıkta dijitalleşme için Birleşmiş Milletler ile Ortak Dijital Sağlık Programı yürütürken, Kırgızistan da Dijital Sağlık girişimlerini desteklemek üzere uluslararası kuruluşlarla çalışmaktadır ​jointsdgfund.org. Bu projelerde elde edilen deneyimler, Türk dünyası içinde paylaşılabilecek önemli kaynaklar oluşturacaktır.

Dijital Altyapı ve Veri Paylaşım Platformları

Güçlü bir dijital işbirliğinin temelinde, sağlam dijital altyapı yatırımları ve ortak veri paylaşım mekanizmaları yer alır. Türk dünyası ülkeleri, kıtalararası dijital bağlantıyı iyileştirmek üzere “Dijital İpek Yolu” adını verdikleri büyük ölçekli altyapı projesini başlatmıştır. Bu projenin amiral gemisi, Hazar Denizi tabanından döşenecek olan Trans-Hazar Fiber Optik kablo hattıdır​turkicstates.org. Azerbaycan ve Kazakistan, 380 km uzunluğunda olacak bu denizaltı fiber hattının tasarım ve inşası için 2022 ve 2023 yıllarında anlaşmalar imzalamışlardır​efecomunica.efe.com ​interfax.com. Haziran 2024 itibariyle, Azerbaycan’ın AzerTelecom ve Kazakistan’ın Kazakhtelecom şirketleri ortak girişim kurmuş, projeyi yürütecek yükleniciyi belirlemek üzere ihaleyi başlatmıştır​ timesca.com. Yaklaşık 50 milyon dolar yatırım bedeli olan bu hat tamamlandığında, Türk dünyasını Avrupa’dan Çin’e uzanan geniş bant internet omurgasına entegre edecek ve veri iletim kapasitesini ciddi oranda artıracaktır​ timesca.com​timesca.com. Projenin 2025 yılına kadar tamamlanması planlanmış olup, bu sayede bölgenin artan internet trafiği ihtiyacının karşılanması ve alternatif bir dijital koridor oluşturulması beklenmektedir.

Ortak dijital altyapı vizyonu yalnızca fiber optik hatlarla sınırlı değildir. TDT çatısı altında uydu teknolojileri ve uzay veri paylaşımı da öncelikli alanlar olarak belirlenmiştir. Üye ülkeler, ortak küçük uydular (küpsat) geliştirip fırlatarak su yönetimi, tarım ve afet izleme alanlarında birlikte veri toplamayı planlamaktadır​ turkicstates.org. Ayrıca, “Uzay İşbirliği” başlığı altında, uydu görüntülerinin karşılıklı erişime açılması ve bölgesel bir uydu veri bankası oluşturulması hedefi benimsenmiştir​ turkicstates.org. Örneğin, Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) kapsamındaki ilk Dijital Forumu’nda Kazakistan, üye ülkelerin uydularından elde edilen uydu fotoğraflarının ortak havuzda toplanmasını ve acil durumlar ile doğal kaynak takibi için birlikte kullanılmasını önermiştir​ astanatimes.com. Bu sayede, aynı bölgenin daha sık aralıklarla görüntülenebilmesi ve afetlere karşı birlikte hareket edilmesi mümkün olacaktır.

Dijital altyapı alanında veri merkezleri ve bulut sistemleri de işbirliği gündemindedir. Kazakistan, “Erişilebilir İnternet” ulusal projesi kapsamında büyük ölçekli veri merkezleri kurarak Avrasya’da bir veri transit merkezi olmayı hedeflemektedir​astanatimes.com. Kazak yetkililer, uluslararası transit trafiği işlemek için büyük veri depolama tesisleri inşa ederek, diğer ülkelerle ortak veri saklama altyapıları geliştirmeye hazır olduklarını ifade etmişlerdir​astanatimes.com. Bu girişim, Türk dünyası için ileride ortak bulut altyapıları veya entegre veri merkezleri kurulmasının da önünü açabilir. Azerbaycan halihazırda “Government Cloud (Hükümet Bulutu)” projesini yürütmekte ve devlet verilerini tek bir ulusal bulut üzerinde toplamaya başlamıştır​mincom.gov.az. Eğer ülkeler arası güven oluşur ve standartlar uyumlu hale getirilirse, belli veri setlerinin (örneğin afet yönetimi, meteoroloji veya siber tehdit istihbaratı verilerinin) ortak platformlarda paylaşılması mümkündür. Bu tarz bir veri paylaşım altyapısı, hem dijital egemenlik prensiplerine uygun olarak verilerin kontrollü değişimini sağlarken hem de tüm bölgenin dijital güvenliğini ve refahını birlikte artıracaktır.

Sonuç itibariyle, Türk dünyası ülkelerinin dijital çağa hep birlikte uyum sağlama çabası hem ekonomik refahlarına hem de kültürel yakınlıklarına katkıda bulunmaktadır. Siber diplomasi, bu yakınlığı uluslararası alana taşırken; dijital egemenlik de her birinin kendi ayakları üzerinde durabilmesini garanti altına almaktadır. Bu iki kavram, makalede iç içe işlenerek, bölgenin dijital geleceğinin birlikte ve özgün şekilde inşa edilebileceği mesajı verilebilir. Türk dünyası, “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” idealini şimdi dijital çağın gerekleriyle zenginleştirerek hayata geçirme fırsatına sahiptir. Bu fırsatın değerlendirilişi, önümüzdeki yıllarda daha da somut sonuçlarla kendini gösterecektir.

(Raporun Özetidir.)

Soykan D.